Opening naar het onbegrensde.

Leven met de dood.

2 de toespraak in Washington 21 april 1985

We spraken over angst en het beëindigen van angst. En ook hadden we het over de verantwoordelijkheid van ieder van ons ten aanzien van wat er in de wereld gebeurt, de verschrikkelijke, angstwekkende warboel waar we inzitten. En waarvoor wij allen verantwoordelijk zijn: individueel, collectief, nationaal, godsdienstig. En voor alles wat er in de wereld plaatsvindt zijn wij, na een evolutie van duizenden en nog eens duizenden jaren, nog steeds barbaren gebleven die elkaar pijn doen, elkaar doden, elkaar vernietigen. We hadden de vrijheid om precies te doen wat we wilden en dat heeft chaos in de wereld teweeg gebracht. Vrijheid is niet dat je kunt doen waar je zin in hebt, maar het is eerder vrij zijn van al het geploeter,van angst, van problemen,van onze zorgen, van onze psychologische verwondingen, van alle conflicten waar we vele, vele, vele millennia mee hebben geleefd.

En ook hebben we gezegd: deze samenkomst, deze bijeenkomst is niet een lezing over een of ander speciaal onderwerp om te informeren, te instrueren, in een bepaald kader te plaatsen, maar om samen, onder ieders eigen verantwoordelijkheid, alle problemen van ons leven, ons dagelijks leven, te verkennen en te onderzoeken. Geen bespiegelende concepten of filosofieën maar begrip voor de dagelijkse pijn, de verveling, de eenzaamheid, de wanhoop, de depressies en de eindeloze conflicten waar de mens altijd mee heeft geleefd.

Vanochtend hebben we heel wat te bespreken. Ook vestigden we er gisteren de aandacht op dat dit niet een bijeenkomst is waarbij de spreker u intellectueel, emotioneel, of hoe dan ook, stimuleert. We zijn heel erg afhankelijk van stimulatie; het is een soort handeltje, drugs, alcohol en al die verschillende sensatiemiddelen. En we willen niet alleen sensatie, maar ook opwinding, prikkels. Dit is dus niet die soort van bijeenkomst. We zijn bijeengekomen om ons leven, ons dagelijks leven, aan een onderzoek te onderwerpen. Dat wil zeggen om te begrijpen wat je in werkelijkheid bent niet theoretisch, of volgens de een of andere filosoof of psychiater. Dat alles kunnen we dus opzij schuiven; we gaan naar onszelf kijken, naar wat we in werkelijkheid zijn, zonder in de put te raken of triomfantelijk te zijn, maar om waar te nemen. En dat wil zeggen de hele psychologische structuur van ons wezen, ons bestaan, te begrijpen.

We hadden het er gisteren over dat één van de dingen die mensen hun leven lang doormaken een vorm van angst is. En heel zorgvuldig diepten we uit dat tijd en denken aan angst ten grondslag liggen. We diepten uit wat tijd en denken zijn. Tijd is niet alleen het verleden, het heden en de toekomst, maar tijd is in het nu, in het huidige ogenblik is alle tijd vervat. Want wat we nu zijn, zullen we morgen zijn, tenzij er een grote fundamentele mutatie in de psyche zelf plaatsvindt, in de hersencellen zelf.

Mag ik u erop wijzen dat u en de spreker samen op reis gaan, een lange, moeizame reis. En om zo'n reis te maken moet je niet aan een speciale overtuiging gebonden zijn, in dat geval is zo'n reis niet mogelijk, of aan een of ander geloof, of aan een conclusie of ideologie of concept. Het is alsof je de Mount Everest beklimt of één van de andere hoge, prachtige toppen in de wereld dan laat je ook een heleboel achter, je sjouwt niet al je lasten de steile heuvels en bergen op. We maken de reis dus samen en de spreker bedoelt ook echt sàmen. Het is niet zo dat hij zit te praten en u het er mee eens bent of niet mee eens bent. Als we die paar woorden helemaal kunnen schrappen, dan kunnen we samen op reis gaan. Al lopen sommigen misschien heel vlug en al komen anderen wat achteraan, we maken samen deze reis.

We zouden het er ook over moeten hebben waarom mensen altijd genot najagen. We onderzoeken nooit wat genot is, waarom we uit zijn op eeuwigdurend genot in allerlei verschillende vormen: seksueel, zintuiglijk, intellectueel, het genot van bezittingen, het plezier dat je put uit vakbekwaamheid, uit het hebben van veel informatie of kennis en de ultieme voldoening van wat we God noemen. Zoals we al zeiden: word alstublieft niet boos, of geïrriteerd en, al zou u het willen, gooi niets naar het hoofd van de spreker! (Gelach). Dit is een gewelddadige wereld; als je het ergens niet mee eens bent slaan ze je dood. Dat gebeurt! En hier proberen we elkaar niet te vermoorden, we propageren helemaal niets en we proberen u van niets te overtuigen.

We gaan de werkelijke waarheid van de dingen onder ogen zien zonder onszelf te misleiden. Het is heel moeilijk om waar te nemen zonder jezelf te misleiden; als je aan zelfbedrog doet en de feiten niet onder ogen ziet wordt het onmogelijk naar jezelf te kijken zoals je bent. Maar we houden van misleiding, van illusies, van iedere vorm van bedrog, omdat we bang zijn naar onszelf te kijken. Heel helder, nauwgezet, precies naar jezelf kijken is alleen mogelijk in een spiegel van relaties; dat is de enige spiegel die we hebben. Als u zich scheert of uw haar kamt, kijk dan eens naar uw gezicht, die spiegel reflecteert precies wat u bent, hoe uw gezicht is, hoe u eruitziet.

En is er psychologisch gesproken ook zo'n spiegel waarin u exact, precies, nauwkeurig kunt zien wat u bent? Zoals we zeiden: er is zo'n spiegel. En wel die van je relaties, hoe intiem die ook mogen zijn, zoals de man/vrouw relatie. In die relatie zie je wat je bent als je jezelf tenminste wilt laten zien wat je bent: je ziet hoe je boos wordt, hoe bezitterig je bent, enz.

De mens heeft eindeloos genoegens nagejaagd, in naam van God, in naam van de vrede en in naam van een ideologie. En dan is er het genot van de macht, van macht hebben over anderen, politieke macht. Hebt u opgemerkt dat macht iets lelijks is, als de een de ander overheerst in welke vorm van ook. Macht is een van de kwaadste dingen in het leven. En genot is de keerzijde van de medaille van angst. Als je heel diep en ernstig het wezen van angst begrijpt, zoals we dat gisteren uitdiepten, dan is genot verrukking, het zien van iets moois, de zonsondergang of het vroege licht van de dageraad, de prachtige kleuren, de weerspiegeling van de zon op het water. Dat is verrukking, maar we maken het tot een herinnering en cultiveren die herinnering als genot.

Ik weet niet of u ooit bent ingegaan op de kwestie “actie”. Wat is actie? We zijn allemaal zo actief van de ochtend tot de avond niet alleen lichamelijk, maar psychologisch is ons brein aan één stuk door aan het kwebbelen, het springt aldoor van de hak op de tak. Overdag en 's nachts tijdens het dromen is het brein nooit rustig, het is voortdurend in beweging. Wat is actie, wat is doen? Het woord “doen” is tegenwoordige tijd; het is niet gedaan of zal doen. Actie wil zeggen nu doen, goed, accuraat, compleet, holistisch, als ik dat woord kan gebruiken, actie die heel is, volledig, niet gedeeltelijk. Als actie op de een of andere ideologie is gebaseerd is het geen actie; dan is het conformiteit aan een bepaald patroon dat je hebt vastgesteld en daardoor is het onvolledig handelen. Of als je iets doet als gevolg van een herinnering, een conclusie, als je handelt in overeenstemming met een bepaalde ideologie, een patroon of een gevolgtrekking, blijft het onvolledig, dan is er altijd sprake van tegenstrijdigheid. Je moet dit zeer gecompliceerde probleem van actie dus onderzoeken.

Is actie gerelateerd aan wanorde of aan orde? Begrijpt u me? We leven in wanorde, ons leven is wanordelijk, verward, tegenstrijdig: we zeggen dit en we doen iets anders, we denken dit maar we handelen tegenovergesteld. Wat is dus orde en wanorde? Misschien hebt u nooit over dit alles nagedacht. Laten we er dus met elkaar over nadenken en laat u me alstublieft niet tegen mijzelf praten. Het is vroeg in de morgen en u hebt de hele dag nog voor u. Laten we dus bewust samen deze vraag stellen: wat is orde en wat is wanorde? En wat is de relatie tussen actie en orde en wanorde?

Wat is wanorde? Kijk naar de wereld als u wilt; de wereld is in wanorde, er gebeuren verschrikkelijke dingen. Maar heel weinigen van ons weten wat er werkelijk gaande is in de wereld van de wetenschap, in de wereld van oorlog en van al de vreselijke dingen die er in andere landen plaatsvinden. En van de armoede in alle landen, de rijken en de heel armen, die eeuwige oorlogsdreiging, de ene politieke groepering tegen een andere politieke groepering. Er heerst dus een geweldige wanorde. Dat is de werkelijkheid en geen verzinsel of illusie. En wij hebben deze wanorde geschapen door onze eigen levenswijze, door zelf zo wanordelijk te leven. Ook proberen we orde in de maatschappij te brengen: alle sociale hervormingen, enzovoort, enzovoort. Zonder de wanorde te begrijpen en er een eind aan te maken streven we naar orde. Het is net als een verwarde geest die naar helderheid zoekt. Een verwarde geest is een verwarde geest en die kan nooit helderheid vinden. Kan er dus een eind komen aan de wanorde in ons leven? In ons dagelijks leven, niet orde in de hemel of op een andere plaats, maar in ons dagelijks leven, kan daar orde heersen? Een eind komen aan wanorde? Als er een eind is gekomen aan wanorde, dan is er natuurlijke orde. Die orde is levend en niet volgens een bepaald patroon of een sjabloon.

We zijn dus aan het onderzoeken, we kijken naar onszelf en leren over onszelf. Leren verschilt van kennis vergaren. Besteedt u hieraan alstublieft wat aandacht. Dat leren een oneindig proces is, een onbegrensd proces, terwijl kennis altijd begrensd is. En leren houdt niet alleen visueel, optisch waarnemen in, maar ook waarnemen zonder enige vervorming. De dingen precies zo zien als ze zijn.

Dat vereist discipline. Leren door middel van heldere observatie zonder vervorming, exact datgene horen wat de ander zegt, zonder enige vervorming. En leren is niet opeenstapelend omdat het een proces is dat steeds doorgaat. Dus door te leren wat in onszelf wanorde is, ontstaat er heel natuurlijk, moeiteloos en onverwacht, orde. En als er orde is, orde is een deugd, er is geen andere deugd, behalve volmaakte orde. Dat is volmaakte moraliteit; niet de een of andere opgelegde of voorgeschreven moraliteit.

We zouden ook met elkaar over de hele kwestie van het lijden moeten praten. U vindt het niet erg? Want mannen, vrouwen, kinderen over de hele wereld, of ze nu ongelukkigerwijs achter het IJzeren Gordijn leven of in Zuid Azie of India of Europa of hier, ieder menselijk wezen, rijk of arm, intellectueel of gewoon leek zoals wij, beleeft iedere vorm van lijden. Hebt u er ooit naar gekeken? Mensen die eeuwenlang, duizenden oorlogen lang, gehuild hebben. Man, vrouw, kinderen - deze immense hoeveelheid leed in de wereld. Niet dat er niet ook genoegens zijn, vreugde enzovoort. Maar zoekende naar begrip voor het lijden, vinden we iets veel groters.

En dus moeten we ons verdiepen in deze ingewikkelde kwestie van leed. En ons afvragen of die ooit tot een einde kan komen of dat de mens gedoemd is eeuwig te blijven lijden. Niet alleen fysiek lijden; dat hangt af van hoe ordelijk je je leven leidt, of je lichaam bedwelmd is door tabak, nicotine, alcohol en al dat soort dingen. Maar psychologisch, innerlijk, hebben we geweldig geleden zonder er misschien een woord over te zeggen of onze ogen uit ons hoofd te huilen. En gedurende deze lange evolutie, de evolutie van de mens vanaf het begin der tijden tot nu, heeft iedere mens op deze aardbol geleden. Lijden is niet alleen maar het verlies van iemand die je graag mag of van wie je denkt te houden, maar ook het lijden van de zeer armen, de analfabeten. Als je naar India of naar andere delen van de wereld gaat zie je mensen die kilometers ver lopen om naar school te gaan, kleine meisjes en kleine jongens; ze zullen nooit rijk zijn, ze zullen nooit in een auto rijden, waarschijnlijk hebben ze nog nooit een warm bad gehad, ze dragen een sari of een jurk of wat dan ook en dat is hun hele bezit. Dat is leed. Niet voor de man die hen in een auto passeert, maar die man in die auto kijkt ernaar en hij voelt leed als hij ook maar enigszins gevoelig en bewust is. En het leed van onwetendheid - en dan heb ik het niet over schrijven of literatuur en de rest - maar het leed van de mens die zichzelf niet kent. Er zijn heel wat vormen van leed.

We vragen: kan wreedheid tot een einde komen voor iedereen? Er is je eigen lijden, het leed binnenin je, en het leed in de wereld. Duizenden oorlogen, verminkte mensen, ontstellende wreedheid. Iedere natie ter wereld heeft ontstellende wreedheden begaan. En we gaan er nog altijd mee door. En wreedheid brengt enorm veel leed met zich mee. Kan er een einde komen aan leed?

Stelt u zich alstublieft deze vraag. De spreker zet u niet aan om leed te voelen. De spreker vertelt u niet wat leed is, het is vlak voor uw neus, binnen uw gezichtsveld, niemand hoeft het aan te tonen. Als u alleen maar uw ogen openhoudt, u gevoelig, bewust bent van wat er in deze afschuwelijke wereld gebeurt. Dus stelt u zich alstublieft de vraag of leed ooit tot een einde kan komen. Want net als bij haat: waar leed is, kan geen liefde zijn. Als iemand lijdt, bezig is met zijn eigen lijden, hoe kan er dan liefde zijn? En dus moet je je die vraag stellen, hoe moeilijk die ook is. Het gaat niet om een antwoord, maar om de kwestie van leed en een eind maken aan leed.

Wat is leed? Niet alleen de lichamelijke pijn en de blijvende pijn van iemand die verlamd, verminkt of ziek is,maar ook leed over het verlies van iemand door de dood. Straks zullen we het over de dood hebben. Is leed zelfbeklag? Onderzoekt u dit alstublieft; wij zeggen niet: dat is het of dat is het niet. We vragen: wordt leed veroorzaakt door zelfbeklag, is het één van de factoren? Wordt het veroorzaakt door eenzaamheid, zich wanhopig alleen voelen. Het woord alleen wil zeggen: allen één. Maar het gevoel geïsoleerd te zijn, in die eenzaamheid niets te hebben waarmee je je verbonden voelt.

Is leed alleen maar iets verstandelijks, iets dat gerationaliseerd, verklaard kan worden? Of kun je ermee leven zonder naar troost te verlangen? Begrijpt u me? Met leed te leven, er niet van weg te lopen, niet te rationaliseren, niet te zoeken naar één of andere denkbeeldige of eenzijdige vorm van troost, een godsdienstige of illusoire, romantische vluchtweg. Maar leven met iets dat van enorme betekenis is. Leed is niet alleen een lichamelijke schok, als je je zoon, man of vrouw, of wie dan ook verliest, dan is dat een geweldige biologische schok die haast verlammend werkt. Kent u dit niet allemaal?

En ook is er dat gevoel van wanhopige eenzaamheid. Kun je naar leed kijken zoals die werkelijk binnen ons leeft en erbij blijven, het vasthouden en er niet van weglopen? Leed is niet iets anders dan degene die lijdt. Degene die lijdt wil weglopen, op de vlucht slaan, van allerlei doen. Maar kijk ernaar, zoals je kijkt naar een kind, een mooi kind; daarbij stilstaan en er niet van weglopen. Dan zult u zelf zien, als u het heel intens doet, dat leed tot een einde komt. En als leed tot een einde is gekomen, is er hartstocht. Niet wellust, niet een prikkel voor de zinnen, maar hartstocht.

Maar zeer weinigen hebben deze hartstocht, omdat we zo verteerd worden door ons eigen verdriet, onze pijn, ons zelfmedelijden, onze ijdelheid en de hele rest. We hebben veel energie zie maar wat er in de wereld gebeurt, enorm veel energie om nieuwe dingen uit te vinden, nieuwe snufjes, nieuwe manieren om anderen te doden. Om naar de maan te vliegen is geweldig veel energie en concentratie nodig, zowel intellectueel als feitelijk. We hebben geweldig veel energie, maar we verspillen het aan conflict en aan angst, aan eindeloos geleuter over niets. En hartstocht is geladen met een enorme energie; maar hartstocht behoeft geen stimulans, het is er als een brandend vuur. Het ontstaat alleen als er een einde is gekomen aan leed.

En als je aan leed een einde hebt gemaakt, dan betreft je dat niet persoonlijk, want je bent de rest van de mensheid, zoals we gistermiddag zeiden. Wij allen lijden, wij allen ervaren eenzaamheid, iedere mens op deze aarde - rijk of arm, geletterd of onwetend - iedereen heeft veel zorgen en angsten te doorstaan - bewust of onbewust. Je bewustzijn is niet van jezelf, maar van de hele mensheid. De inhoud van dat bewustzijn bestaat uit al je overtuigingen, je zorgen, je medelijden, je ijdelheden, je arrogantie, je streven naar macht, positie, rijkdom, enzovoort. Dat alles is je bewustzijn en het wordt gedeeld door alle mensen. Om die reden is het niet jouw speciale bewustzijn. En als je dat werkelijk beseft, niet verbaal of intellectueel of theoretisch, niet als concept maar als een feit , dan zul je niet alleen elkaar niet doden of kwetsen, maar je zult iets hebben dat totaal verschillend is, van een volstrekt andere dimensie.

We zouden ook met elkaar moeten bespreken: wat is liefde? We zouden ons moeten verdiepen in die belangrijke vraag wat liefde is. We gebruiken het woord "liefde" zo gemakkelijk, het is iets puur sensueels, seksueels geworden; liefde wordt met genot, genoegen geidentificeerd. Om dat aroma van liefde te vinden moet je je in de vraag: "wat is geen liefde?" verdiepen. Door te ontkennen kom je tot het positieve, niet andersom. Maak ik mijzelf duidelijk? Door datgene te ontkennen wat geen liefde is kom je bij dat wat onmetelijk waar is, en dat is liefde.

Dus, liefde is geen haat, dat is duidelijk; liefde is geen ijdelheid of arrogantie; liefde is niet in handen van macht. Mensen die macht hebben willen meer macht najagen, het doet er niet toe over wie, over een klein kind, over een groep mensen, of over een heel volk. Dat is bepaald geen liefde. Liefde is niet hetzelfde als genot, noch als begeerte. Liefde is zeker geen denkwerk. Kun je dit alles dus terzijde schuiven: je ijdelheid, het gevoel van macht, hoe klein, hoe gering ook, het is als een spiraal. Hoe meer macht, hoe kwalijker. En daarom gaan macht en liefde niet samen. Evenmin met eerzucht, als iemand eerzuchtig, agressief is, jullie allemaal zijn ermee opgevoed: agressief zijn, succesvol, bekend, beroemd worden, en volgens de spreker is dat alles zó volkomen kinderlijk. Hoe kan er liefde zijn?

Liefde is dus niet iets dat uitgenodigd of gecultiveerd kan worden; het ontstaat vanzelf, heel gemakkelijk als die andere dingen er niet zijn. En al lerend over jezelf stuit je erop. Waar liefde is, daar is compassie. En compassie heeft z'n eigen intelligentie; niet de intelligentie van het denken, de intelligentie van sluwe misleiding en al zo meer. Alleen als er volledige liefde en mededogen is, is er die uitzonderlijke soort intelligentie die niet werktuiglijk is.

En we zouden ook over de dood moeten praten. Zullen we? Wilt u het graag te weten komen? Wat dood is, wat de betekenis is van dat woord, doodgaan, dood, het einde? Niet alleen wat er na het einde, na de dood gebeurt. Of je de herinneringen aan je eigen leven met je meeneemt. De hele Aziatische wereld gelooft in reincarnatie. Dat wil zeggen: ik sterf, ik heb een ellendig leven gehad, misschien hier en daar wat goed gedaan en in mijn volgend leven zal ik meer goed doen. Het is gebaseerd op beloning en straf, zoals alle andere dingen in het leven, ik zal het in dit leven goed doen en in mijn volgend leven zal ik beter zijn, het berust op het woord "karma". U zult er wel van gehoord hebben. Het woord "karma" betekent in het Sanskriet "actie". Ik zal er niet verder op ingaan. Het hele geloof komt dus hierop neer dat je, als dit leven geleefd is, in een volgend leven een betere kans krijgt, maar dat hangt dan wel of van de wijze waarop je nu geleefd hebt. Beloning en straf. En in het Christendom bestaat het absolute geloof in de opstanding, enzovoort.

Als we dat alles dus even terzijde kunnen schuiven - werkelijk uit ons hoofd zetten en niet aan het een of ander blijven vasthouden dan vragen we: wat is dood? Wat betekent het dood te gaan? Niet alleen biologisch, lichamelijk, maar ook psychologisch - die hele opeenstapeling van herinneringen, neigingen, vaardigheden, eigenaardigheden. De dingen die men heeft vergaard: geld, kennis, vriendschap, wat u maar wilt, alles wat u hebt verworven. En dan komt de dood en zegt: "Sorry, je kunt niets meenemen".

Wat wil doodgaan dus zeggen? Kunnen we dieper op deze vraag ingaan of bent u bang? Wat is dus de dood? Hoe onderzoekt u dat? Begrijpt u mijn vraag? Ik leef - ik neem "ik" als voorbeeld - ik leef, ik ga elke dag mijn gangetje, volgens een bepaalde routine, werktuiglijk, beroerd, gelukkig, ongelukkig; u weet wel hoe dat gaat. En dan komt de dood, door een ongeluk, door een ziekte, door ouderdom, seniliteit. Wat is seniliteit? Zijn alleen oude mensen dat? Is het niet seniel als je alleen maar herhaalt, herhaalt, herhaalt? Als je werktuiglijk, gedachteloos handelt, is dat niet ook een vorm van seniliteit?

Omdat we bang zijn voor de dood, zien we er nooit de grootsheid van in, het buitengewone ervan. Zoals de geboorte van een kind, een baby, het ontstaan van een nieuw menselijk wezen een buitengewone gebeurtenis is. En dat kind groeit op en wordt zoiets als jullie allemaal en sterft. Doodgaan is ook iets heel buitengewoons. Dat moet wel zo zijn, maar de diepte en de grootsheid ervan kun je niet zien als je er bang voor bent.

Dus wat is de dood? Terwijl ik leef wil ik er achter zien te komen wat het wil zeggen dood te gaan. Ik ben niet seniel, ik ben goed bij mijn verstand en in staat tot helder denken, ik ben actief, helder van geest, enzovoort. En dus vraag ik mijzelf, ik vraag het niet aan u, ik neem alleen maar waar, (wilt u ook waarnemen?): wat is de dood? De dood betekent zeker het einde van alles: het einde van mijn verbondenheden, relaties, het einde van alles wat ik in mijn leven voor elkaar heb gekregen: van alle kennissen, alle ervaringen, van het dwaze leven dat ik heb geleid, een zinloos leven of een leven waarvan ik met mijn verstand de zin probeerde te vatten. Zo heb ik geleefd, niet ikzelf, ik geef maar een voorbeeld. En de dood komt en zegt: dit is het einde. Maar ik ben bang; dat kan het einde niet zijn, ik heb zoveel, ik heb zoveel vergaard, niet alleen meubilair of schilderijen. Als ik me identificeer met die meubels of schilderijen of met mijn bankrekening, dan ben ik die bankrekening, dat schilderij, dat meubelstuk. Accoord? Als je je zo volledig met iets identificeert, ben je dat. Misschien vindt u dit alles niet zo prettig om te horen, maar luistert u alstublieft toch maar. Ik heb dus wortel geschoten en van allerlei om mij heen opgebouwd. En dan komt de dood en maakt volledig schoon schip. Dus vraag ik mijzelf: is het mogelijk altijd met de dood te leven? Niet na negentig of honderd jaar (de spreker is negentig). Niet aan het eind van mijn leven, maar kan ik, met al mijn energie, vitaliteit en alles wat er om mij heen gebeurt, voortdurend met de dood leven? Niet door zelfmoord te plegen dat is te gek voor woorden. Maar leven met de dood, hetgeen wil zeggen: iedere dag een eind maken aan alles wat ik heb vergaard; het eindigen.

Ik weet niet of u zich ooit hebt afgevraagd wat continuiteit en wat beëindiging is. Dat wat zich continueert kan zichzelf nooit vernieuwen, niet herboren worden; dat wat zich continueert kan zichzelf wel doen herleven. Zoals zich nu in dit land een herleving van de godsdiensten voordoet. Zoals we al zeiden, het woord "herleven" betekent dat iets wegkwijnde, op sterven na dood was en weer tot leven werd gewekt. En dat, godsdienstige herleving, gebeurt nu in dit land, het wordt van de daken geschreeuwd. En ik weet niet of u het hebt opgemerkt, maar godsdiensten, de georganiseerde godsdiensten en de goeroes en dat alles, zijn ongelooflijk rijk, met enorme bezittingen. Er is een tempel in het zuiden van India waar ze iedere derde dag één miljoen dollar incasseren. Begrijpt u me? God is erg winstgevend. Dit is geen cynisme, dit is werkelijkheid. We kijken naar de werkelijkheid; je kunt cynisch zijn of kleinerend, maar het is gewoon zo, of je nu optimistisch bent of pessimistisch, zie de dingen zoals ze zijn.

Dus, kan ik leven met de dood? Hetgeen wil zeggen: een einde maken aan alles wat ik heb gedaan, verzameld, en aan alle pijn en smart? Beëindigen is belangrijker dan voortzetten; beëindigen wil zeggen het begin van iets nieuws. Als je alleen maar voortzet wordt hetzelfde patroon steeds herhaald in een andere vorm. Hebt u een ander merkwaardig feit opgemerkt? We hebben een grote knoeiboel van de wereld gemaakt, een enorme warboel. En om die troep op te ruimen gaan we organiseren - politiek, godsdienstig, sociaal en economisch. En dan, als die organisatie of dat instituut niet werkt, gaan we een andere organisatie bedenken.t En dit nooit ontrafelen van de warboel kan weer nieuwe organisaties, nieuwe instituten in het leven roepen. En dat wordt vooruitgang genoemd. Ik weet niet of u dit alles hebt opgemerkt. Dit zijn we aan het doen, duizenden instituten!

Onlangs spraken we in de Verenigde Naties. Oorlogen zijn gaande, daar is nooit een eind aan gekomen, maar ze zijn aan het reorganiseren. Ook jullie doen hetzelfde, precies hetzelfde in dit land. We ruimen nooit de rommel op. En we vertrouwen op organisaties om dat te doen en op nieuwe leiders, nieuwe goeroes, nieuwe priesters, nieuwe geloven en op al die nonsens die er plaatsvindt. Dus: kan ik leven met de dood? Dat betekent vrijheid, volledige, totale, holistische vrijheid en daardoor grote liefde en mededogen in die vrijheid; en die soort intelligentie die oneindig is, die ontzaglijk groot is.

Ook zouden we het erover moeten hebben wat religie is. Mogen we doorgaan? Bent u niet te moe? De spreker probeert u nergens van te overtuigen. Geloof me, alstublieft. Hij probeert u niet door stimulatie of op een andere manier tot iets te dwingen. We kijken beiden naar de wereld, uw persoonlijke wereld en de wereld om u heen. U bent de wereld, de wereld verschilt niet van u. U hebt deze wereld geschapen en u bent er verantwoordelijk voor, compleet, totaal of u nu politicus bent of een doodgewoon iemand zoals wij.

We bespreken samen ook: wat is religie? De mens heeft altijd gezocht naar iets dat alle pijn, zorgen en smart oversteeg. Is er iets dat heilig, eeuwig is, dat alle gebieden van ons denkvermogen te boven gaat? Dit is één van de vragen die sinds de oudste tijden zijn gesteld. Wat is heilig, wat is dat wat geen tijd kent, dat wat onvergankelijk is, dat wat naamloos is, dat wat geen kwaliteiten heeft, geen grenzen, dat wat tijdloos, dat wat eeuwig is? Bestaat er zoiets? De mens heeft zich dit vele duizenden jaren geleden al afgevraagd. En zo ging hij de zon aanbidden, en de aarde, de natuur, de bomen, de vogels, alles dat leefde op deze aarde heeft hij aanbeden in de oude tijden.

Stelt u zich die vraag dus ook? Vraagt u: is er iets heiligs? Is er iets dat niet uit het denken voortkomt? Want georganiseerd zijn alle godsdiensten, of het nu het christendom is of het hindoeisme, het boeddhisme, enzovoort. In het boeddhisme is er geen god, maar bij de hindoes, dat zei ik al, zijn er ongeveer driehonderd duizend. Best leuk om er zoveel te hebben, je kunt ermee spelen. En dan zijn er de goden uit de boeken, de god van de bijbel, de god van de koran, de islamitische wereld. Ik weet niet of u het volgende hebt opgemerkt: als godsdiensten op boeken zijn gebaseerd, zoals de bijbel of de koran, dan zijn er fundamentalisten, dan krijg je mensen die bigot zijn, kleinzielig, intolerant, want het staat geschreven in het boek. Is u dit alles niet opgevallen? Dit land heeft zijn fundamentalisten; ze grijpen terug op het boek. Word alstublieft niet boos; kijk er alleen naar.

We vragen dus: wat is religie? Niet alleen wat is religie, maar het religieuze brein, de religieuze geest. Om dat te onderzoeken diepgaand, niet oppervlakkig moet er totale vrijheid zijn, volledige vrijheid. Niet het vrij zijn van het een of ander, maar absolute vrijheid, vrijheid als zodanig. En dus vragen we: als die vrijheid er is, is het dan wel mogelijk om zo vrij te zijn terwijl we in deze afschuwelijke wereld leven? Vrij van pijn, smart, zorg, eenzaamheid en al het andere.

Dan moeten we ook ontdekken wat meditatie is. Beschouwing in christelijke zin en meditatie in Aziatische zin. Meditatie is waarschijnlijk door yogi's, goeroes en al zulk soort bijgelovige, traditionele lieden naar deze cultuur overgebracht, en het is iets mechanisch. Dus moeten we er achter komen wat meditatie is. Wilt u er nader op ingaan? Vindt u het wel een aardig verzetje of wilt u het werkelijk? Is meditatie een vorm van vermaak: eerst ga ik leren mediteren, eens kijken wat dat is, en dan zal ik op de juiste manier handelen. Begrijpt u welk spelletje er wordt gespeeld? Als er orde heerst in je leven, werkelijke orde zoals we hebben uitgelegd wat wil meditatie dan zeggen? Is het 't volgen van een bepaald systeem, een methode: de Zen methode, de boeddhistische meditatie, de hindoeistische meditatie of de soort meditatie van de nieuwste goeroe? Die goeroes hebben altijd een baard, ze stikken van het geld en de rest van dat gedoe kent u wel.

Wat is dan meditatie? Als het een methode, een systeem is dat vaststaat en altijd weer, iedere dag beoefend wordt, wat gebeurt er dan met het menselijk brein? Het raakt hoe langer hoe meer afgestompt. Hebt u dat opgemerkt? Als je steeds maar weer hetzelfde herhaalt en misschien wel de verkeerde noot maar je blijft herhalen. Net als een pianist die in zijn eentje blijft herhalen hij speelt de verkeerde noot, maar hij blijft die verkeerde noot aldoor herhalen. Meditatie is dus iets heel anders, het heeft niets te maken met methoden, systemen, oefeningen. Daardoor kan het nooit mechanisch zijn, het kan nooit meditatie zijn volgens een concept. Begrijpt u wat ik zeg? Begrijpt u dit alstublieft. Het is als een mens die bewust geld wil hebben en daarom geld najaagt. Wat is het verschil tussen die twee? Je mediteert bewust, omdat je vrede, stilte en dat alles wilt bereiken. Daarom zijn ze precies hetzelfde: de man die geld, succes, macht najaagt en de man die zogenaamde spiritualiteit najaagt.

Bestaat er meditatie die niet vaststaat, niet wordt geoefend? Die is er, maar dat vereist enorme aandacht. Die aandacht is een vlam; en die aandacht is niet iets dat je later wel eens zult geven, maar aandacht nu voor alles, ieder woord, ieder gebaar, iedere gedachte volledige aandacht geven, geen gedeeltelijke. Als u nu met een oor luistert, geeft u niet uw volledige aandacht. En als u volledig aandachtig bent, dan is er geen "zelf", dan zijn er geen grenzen.

Het brein zit nu vol informatie, het is volgepropt; er is geen ruimte meer. En je moet ruimte hebben, er moet ruimte zijn. Ruimte betekent: energie. Als er geen ruimte is, dan is je energie heel, heel erg beperkt. Het brein, dat nu zo zwaar belast is met kennis, met theorieën, met macht, met positie en zo meer, is voortdurend in conflict en het is overladen. Het heeft geen ruimte. En vrijheid, volledige vrijheid, betekent onbeperkte ruimte. Het brein is buitengemeen capabel, het is oneindig bekwaam, maar we hebben het zo klein en onbetekenend gemaakt.

Wanneer er dus die ruimte en leegte is en daardoor immense energie - energie is hartstocht, liefde, compassie en intelligentie - dan is er dat waarnaar de mens sedert onheuglijke tijden op zoek is geweest, n.l. die waarheid die werkelijk heilig is. Die waarheid is niet in welke tempel, moskee, of kerk dan ook te vinden. Er loopt geen weg heen, behalve die van het eigen begrijpen van jezelf, van onderzoeken, bestuderen, leren. Dan is er dat wat eeuwig is.

Mag ik opstaan of staat u op?

Opening naar het onbegrensde.

Leven met de dood.

2 de toespraak in Washington 21 april 1985

Jiddu Krishnamurti. Opening naar het onbegrensde, eerste en tweede toespraak in Washington 1985.